Toprak Nasıl Oluşur? Türkiye’de Görülen Çeşitleri Nelerdir?

Toprak denildiğinde aklınıza ilk olarak gözle görülür olan, üzerinde bulunduğumuz kütleler gelebilir. Ancak toprak çok derin katmanları bulunan bir oluşumdur. Tüm toprak kütleleri, en alt katmandaki ana kayaya bağlıdır. Toprağın üst tabakası insanların ve tüm canlıların beslenmesinde temel kaynak vazifesi görmektedir.

Verimliliğini sağlayan ve humusça zengin olan kısım toprağın üstten 10 cm’lik tabakasına denk gelmektedir. 1 gram toprağın içerisinde milyonlarca canlı bulunmaktadır. Bu canlılar ise doğal hayatın ve ekosistemin devamlılığı için son derece önemli bir yere sahiptir. Normal yapıda bir toprağın yarısı katı maddelerden diğer yarısı boşluktan oluşmaktadır.

 

Bu katı maddelerin %45’lik kısmı organik, %5’lik kısmı inorganik maddelerden meydana gelmektedir. Toprağın yarı kısmını oluşturan boşluğun ise yarısı hava, yarısı sudan ibarettir. Toprakların oluşumunda ve çeşitliliğinde iklimsel olaylar etkili olduğu için her bölgede farklı toprak tipleri görülmektedir. Biz yazımızda önce ülkemizde görülen, daha sonrada dünyanın genelinde görülen toprak tiplerini ayrıntılı bir şekilde anlatacağız.

Toprak Nasıl Oluşur?

Aslında toprak zemininde bulunan ana kayanın bir parçasıyken; kimyasal ve fiziksel çözünmeler sonucunda ufalanarak günümüzdeki halini almıştır.

Fiziksel çözünme: Mekanik çözünme olarak da bilinen bu çözünme biçimi günlük sıcaklık farklarını kendisine baz alır. Genel olarak günlük sıcaklık farkları arasında geniş farklılıkları olan karasal iklim bölgelerinden; İç Anadolu, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde görülür.

Kimyasal çözünme: Fiziksel çözünmenin tam tersi nemli ortamlarda ve ılıman iklim özelliklerinin görüldüğü bölgelerde gerçekleşmektedir. Türkiye’de en çok Doğu Karadeniz civarında yaşanan bir çözünme olayıdır.

Türkiye’deki Toprak Çeşitleri Nelerdir?

Ülkemizde belli başlı toprak tipleri ve kısaca özellikleri şu şekildedir;

• Alüvyal Topraklar: Bu topraklar suyun kuvvetinin taşıma ve biriktirme etkisi ile oluşmuş topraklardır. Alüvyal toprak genelde akarsuyun denize döküldüğü noktalarda delta ovası şeklini alarak yerleşir. Tarım alanları olarak kullanılması için çok elverişlidir.
• Laterit Topraklar: Genel olarak Doğu Karadeniz kıyılarında görülen bu toprak çeşidi tarım açısından verimsizdir bir topraktır.
• Terra-Rossa Topraklar: Akdeniz ikliminin görüldüğü yerlerde karşımıza çıkabilecek olan bu toprağa kırmızı toprak da denir. Bunun sebebi renginin kırmızıya benzemesidir. Toprak rengindeki kırmızılığı içinde bulunan demir oksitten almaktadır.
• Podzol Topraklar: Nemli ortamlarda ancak soğuk havalı bölgelerde görülen toprak çeşididir. Çoğunlukla Batı Karadeniz bölgesinde görülür.
  Kahverengi Orman Toprakları: Coğrafi şartlara göre belirlenmiş orman kuşağında yer alan bölgelerde görülen kahverengi topraklar oldukça verimlidir.
• Çernezyom: Erzurum-Kars gibi Doğu Anadolu illerinde görülen çernozyom aslında içinde barındırdığı humus oranı sebebiyle verimli bir topraktır fakat Doğu Anadolu’nun hava şartları nedeniyle tarıma elverişli değildir. Çernozyom halk arasında kara toprak olarak bilinir.
• Kestane Renkli Bozkır Toprakları: Toprak türlerinin Türkiye’de yayılışı açısından en fazla görülen toprak tipidir. Çünkü karasal iklim görülen yerlerde görülür. Türkiye’nin de birçok bölgesi karasal iklim etkisi altındadır. Bu topraklarda genellikle tahıl tarımı yapılır.
• Diğer Toprak Çeşitleri: Halomorfik toprakların tuz oranları oldukça fazladır. Tuz Gölü ve Konya civarında görülür. Kalsimorfik topraklarda kireç miktarı olması gerekenden fazladır. Tuz Gölü ve Van Gölü çevresindeki topraklar buna örnek verilebilir. Hidromorfik topraklar isminden de anlaşılacağı gibi su miktarı fazla olan topraklardır. Bataklık olan bölgelerde sıkça rastlanır. Trakya civarında görülen taşlı ve kireçli topraklara ise vertisol-rentzina adı verilir.

Yeryüzündeki Başlıca Toprak Türleri ve Özellikleri

Üzerinde tüm canlıların barındığı ve yaşam alanı bulduğu toprak bizler için çok önemli bir yere sahiptir. Fakat doğaya bilinçsizce zarar verme ve yanlış davranışlarımız yüzünden her yıl belirli bir miktar toprak kaybolmaktadır. Yeryüzünde bulunan toprak tiplerini temel olarak 3 ana başlık altında ele alırsak, bunları; zonal, azonal ve intrazonal olarak sınıflandırabiliriz.

Zonal Topraklar

Düz ve az eğilimli yerlerde oluşmuş toprak türüdür. Ana kayaçların bulunduğu yerde ayrışması sonucunda oluşmaktadır. Bunlar oluşum şekillerine göre; humuslu, kireçli, kumlu veya killi olabilir. Zonal veya yerli toprak türü kendi arasında şu şekilde sınıflandırılmaktadır.

Laterit Topraklar

Sıcak ve nemli tropikal bölgenin toprak türüdür. Kiremit kırmızısı bir renge sahiptir. Tarım yapmak için çok elverişli topraklar değildir.

Terra Rosa (Kırmızı) Topraklar

Ülkemizde de bulunan bu tür Akdeniz ikliminin hüküm sürdüğü yerlerde görülmektedir. Humus bakımından fakirdir. Bunda da kimyasal çözünme yeterince olmasına rağmen tarımda verim alınmaz.

Kahverengi Orman Toprakları

Ilıman iklimin hüküm sürdüğü, ormanların altındaki humuslu topraklardır. Üst kısmı koyu renklidir. Bunun nedeni bitki kalıntılarıdır. Aşırı yıkanma yoktur ve humus açısından zengindir.

Podzol Topraklar

Soğuk nemli bölgelerde görülür. Yıkanma çok fazla olduğu için mineral açısından fakirdir. Kül rengindedir. Dünya üzerinde Kuzey Avrupa, İskandinavya, Sibirya, Norveç ve İsveç gibi yerlerde görülmektedir.

Çöl Toprakları

Yıllık 200 mm’den az yağış alan yerlerde görülür. Humus açısından fakirdir ve tarım için elverişli değildir. Nem olmadığı için kimyasal çözünme yeterince gerçekleşmez. Yine yağışların yok denecek kadar az olması ve sıcaktan dolayı buharlaşmanın çok olması sebebiyle tarım için uygun topraklar değildir.

Tundra Toprakları

Bataklık şeklindeki, verimsiz topraklardır. Yazın çok sıcak olduğu yerlerde üzerinde tundra adı verilen yosunumsu bitkiler yetişmektedir. Humus bakımından zayıf bir içeriğe sahiptir, tarıma uygun değildir. Kanada, İskandinav Yarımadası ve Sibirya’da görülmektedir.

Kahverengi ve Kestane Renkli Bozkır Toprakları

Yıllık ortalama 250-400 mm arası yağış alan yerlerde görülür. Bozkır ikliminin yaşandığı yerlerde olan bu tür topraklar tahıl tarımı yapmak için elverişlidir.

Çernozyom (Kara) Topraklar

Sıcaklığın düşük olduğu ve karasal iklimin yaşandığı yerlerde görülür. Üst kısmı siyahtır. Bitki besin maddeleri açısından zengin olan bu topraklar büyükbaş hayvancılık yapmak için uygundur.

Azonal (Taşınmış) Topraklar

Bunlar bizim ülkemizde de çok olan alüvyal toprakları içine alan gruptur. Toprağın bulunduğu yerden rüzgar, akarsu veya başka etkenlerle başka bir yere taşınmasıyla, yeniden biriken halidir. Özellikle akarsuların taşıdığı organik maddeleri getirdiği için tarım açısından verimli yerlerdir. Bunlar da kendi arasında aşağıdaki şekilde sınıflandırılmaktadır;

Alüvyal Topraklar

Çakıl, mil ve kum gibi maddeler genel olarak alüvyal adını alır. Yüksek yerlerden rüzgar ve yağmur gibi sebeplerle aşınarak daha aşağı yerlerde biriken topraklara alüvyal tür adı verilmektedir. Bunlar vadi tabanlarının genişlediği yerler olan deltalarda yoğunlaşmaktadır ve tarım yapılması için oldukça uygun alanlardır.

Lös Topraklar

Çöllerde ve yarı kurak iklimlerde görülür. Burada bitki örtüsü çok zayıf olduğu için rüzgar kayaçlardan kopardığı parçaları taşıyarak başka bir yerde biriktirir. Bu nedenle kolay aşınabilen türlerdir.

Moren Toprakları

Kurup bölgelerinde görülür. Buzulların getirdiği materyallerin birikmesiyle oluşmaktadır. Mineralce zengindir.

Kolüvyal Topraklar (Yamaç Döküntüleri)

Dağların yamaçlarındaki topraklar yağmur ve sel suları ile taşınarak daha aşağı kısımlarda birikir. Verimli topraklardır ve genellikle üzüm yetiştiriciliği için uygundur.

Regosoller

Yine dağ eteklerindeki malzemelerin taşınması ile oluşan bir türdür. Fakat bu kez malzemeler kum gibi küçük yapıda olanlardır. Tarım açısından verimlidir ve genellikle patates yetiştiriciliğinde tercih edilir.

Litosol (Taşlı) Topraklar

Taşlı topraklar adını da alan bu tür dağın eteklerinde ince malzemelerin taşınmasından sonra geriye kalan kısmıdır. Hafif olan kum gibi malzemeler taşınır ve geriye taş-çakıl gibi yapılar kalır.

İntrazonal Topraklar

İklimden ziyade çevresel koşullara bağlı olarak şekillenen türdür. Zonal topraklar arasında adacıklar halinde oluşan yapılardır. Kendi içinde şu şekilde sınıflandırılmaktadır;

Halomorfik (Tuzlu) Topraklar

Çorak topraklar olarak da bilinen bu tür kurak ve yarı kurak bölgelerde görülmektedir. Kendi içinde tuzlu ve alkali olmak üzere ikiye ayrılır.

Hidromorfik (Bataklık) Toprakları

Adından da anlaşılacağı üzere su miktarı oldukça fazla olan bataklıklardır. Taban suyu seviyesi yüksektir ve aşağılara doğru havalandırması az olan verimsiz topraklardır.

Kalsimorfik Topraklar

Killi ve yumuşak kireç taşı açısından yoğun topraklardır. Bunlar da rendzinalar ve vertisoller olmak üzere ikiye ayrılmaktadır

Toprağın Katmanları Nelerdir?

Toprak katmanları jeolojik zamanlarda oluşmuş, yerleşik topraklarda görülmesi muhtemel bir olaydır. Taşınma yoluyla oluşmuş (Örneğin alüvyal) topraklarda bu katmanlara rastlanmaz.

• A Katmanı: En üstte yer alan bu katmanda canlılar yaşam sürdürebilir.
• B Katmanı: Ağır metallerin, kirecin ve tuzun bol bulunduğu katmandır.
• C Katmanı: En altta bulunan ana kayaya geçişi sembolize eden katmandır. İçerisinde hem ana kayadan parçalar hem topraktan parçalar bulunur.
• R Katmanı: Ana kayanın yer aldığı en alt katmandır.

Konuyla ilgili bilinmesi gereken diğer bir kavram da humustur. Toprak üzerinde bulunan bitkilerin kök kısımlarında oluşan çürümeler toprak içinde yer bulurlar ve faydalı hale gelirler. Bu sebeple humuslu topraklar verimli topraklardır.

 

Bitkilerin gür olduğu bölgelerde sıkça rastlanır ama toprağı sürekli yıkayan bir su faktörü varsa (bol yağış alan Karadeniz Bölgesi gibi) toprakta humus oranında azalma olur.