Kapitülasyonların Veriliş Nedenleri, Gelişimi Ve Sonuçları

Kapitülasyon Nedir?

Kapitülasyon, Latincede “şartlar, fasıllar, maddeler” anlamına gelen “capitula” sözcüğünden türemiştir.  Bir devletin, başka devletlere tanıdığı, bir anlaşma dahilinde ekonomik ve sosyal ayrıcalıkların  tümüne kapitülasyon denir.  Osmanlı Devleti’nin verdiği kapitülasyonların çoğu iki taraf için geçerli olsa da ekonomisi güçlü olan taraf, kapitülasyonlardan fayda sağlarken ekonomisi zayıf olan taraf kapitülasyonlardan zarar görmüştür.

Kapitülasyonların Amacı Neydi? Kapitülasyonlar Neden Verilmiştir?

Kapitülasyonların amacı, Avrupa Hıristiyan birliğini bozmaktı. Bununla birlikte Avrupa siyasetinde etkinlik kazanmaktı. Almanya’ya karşı Fransa’nın desteğini kazanmak, Akdeniz ticaretini canlandırmak, gümrük gelirlerini artırmak Kapitülasyonların amaçları arasındaydı.

Osmanlı Devleti’nin verdiği kapitülasyonlara örnek olarak Osmanlı kentlerinde örgütlenebilme hakkı, yabancıların kendi aralarındaki anlaşmazlıklarda konsolosluklara yargı yetkisi tanınması, Osmanlı topraklarında seyahat, taşımacılık ve satış serbestliği, Osmanlı sularında gemi işletme hakkı verilebilir.

Osmanlı vatandaşları da Avrupa devletlerinde, bir Avrupalının Osmanlı ülkesindeki sahip olduğu haklara sahipti. Ancak Osmanlı ekonomisi büyük ölçüde tarıma dayanmaktaydı ve Avrupa ülkelerinde ticaret yapacak herhangi bir kesimi yoktu. Ayrıca Avrupalı devletler kendileri Osmanlı Devleti’ne mal ihraç ederken gümrük vergisi ödememelerine karşın, Osmanlı malları ithal edilirken gümrük vergisi alıyorlardı. Yani fiilen Osmanlı Devleti’ne bir avantaj getirmiyordu.

Kapitülasyonların Kaldırılması ve Kapitülasyonların Kaldırılmasının Sonuçları

Kapitülasyonların kaldırılma sözü Kurtuluş Savaşı’ndan önce 1856’da verimiştir. Ancak, Osmanlıya verilen bu söz yerine getirilmemiştir. İttihat ve Terakki’nin 1911 yılında kaldırdığı kapitülasyonlar Sevr Anlaşması ile daha da güçlü olarak Osmanlı Devleti’nin kamburu olmaya devam etmiştir.

Kapitülasyonlar Kurtuluş Savaşı sırasında Sovyetler Birliği ile yapılan 28 Mart 1921 Anlaşmasının 7. Maddesiyle “geçersiz ve kaldırılmış” sayıldı. Kapitülasyonların gerçek anlamda kaldırılması ise Lozan Antlaşması’yla olmuştur.

Lozan Barışıyla, yabancılara kapitülasyondan kaynaklanan ayrıcalık ve muafiyetler tamamen kaldırıldı.   Avrupa devletleri Lozan’da kapitülâsyonların kaldırılmasına şiddetle karşı çıktılar. Gerekçe olarak da “kapitülasyonların kaldırılışı Türkiye’nin yıkılışı olur şeklindeki komik iddialardı..

Kapitülasyonların kaldırılması ile birlikte yeni Türk devletine güçlü bir ekonomik temel ve milli bir ekonomik yapı kurma fırsatı doğdu. Türkiye’de kapitülasyonların kaldırılması, benzeri, kayıt ve kısıtlamaların baskısı altında bulunan Doğu ülkeleri üzerinde de etkili oldu. Lozan’dan hemen sonra Türkiye’deki kapitülasyonların kaldırılmasını incelemek üzere bir Çin temsilcisi Ankara!ya geldi. Bir süre sonra İran’daki kapitülasyonlar da kaldırıldı.

Kapitülasyonların Osmanlı Ekonomisine Etkileri

Osmanlı Devleti 16. ve 17. asırlardaki güçlü siyasi ve ekonomik yapısı nedeniyle kapitülasyonlardan yararlanıyordu. Ancak 18. yüzyılda Avrupa Sanayi Devrimini gerçekleştirirken buna cevap veremeyen Osmanlı Devleti kapitülasyonlar sonucu Avrupalı devletlerin pazarı haline gelmiştir. Bu durum Osmanlı ekonomisinin çökmesine ve Osmanlı Devletinin siyasi ve sosyal olarak çözülmeler yaşamasına etki etmiştir.