Aykut SARITAŞ Bilgi Paylaşım Sitesi !
El-Battani (858 – 929)
Latince Albategnius, Albategni ya da Albatenius olarak bilinen, Arap Gökbilimci (astronom), astrolog ve matematikçidir. Şanlıurfa ilinin Harran ilçesinde doğmuştur. Lakabı es-Sabi”dir. Tam adı; Ebu Abdullah Muhammed bin Cabir bin Sinan er-Rekki es-Sabi el-Battani’dir. Tam adı nedeniyle onun Müslüman olduğunu çıkarmak zor değildir.
El-Battani’nin Astronomi Üzerine Yaptığı Çalışmalar
Battani, Güneş Yılını 365 gün, 5 saat, 46 dakika ve 24 saniye olarak ölçmüş ve bu da onun astronomideki en bilinen başarısı olmuştur.
Battani’nin Zij adı verilen çalışması Johannes Kepler, Tycho Brahe gibi Avrupalı astronomlar üzerinde büyük bir etki yaratmıştır. Nicolaus Copernicus, Zij üç defa Latinceye çevrilmesine rağmen, O’ndan yaklaşık 700 yıl önce yaşamış Battani ne yazdıysa eserlerinde tekrar etmiştir.
Modern dünya, Battani’ye bilim dünyasına katkılarından dolayı hürmetini, saygısını göstermiş ve Ay’daki bir bölgeye Albategnius olarak ismini vermiştir.
Battani, Suriye’nin Rakka kenti ile Şam’da çeşitli çalışmalar yapmış, Batlamyus’un kimi yanlışlarını düzeltmiş ve yeni Güneş ve Ay tablolarında derlemiştir. Battani, uzunca bir süre bilim dünyasında otorite olarak kabul edilmiştir. Güneş’in enberi hareketlerini keşfetmiş, gök kürenin bölümleri üzerine çalışmalar yapmış ve muhtemelen 5.yüzyılda yaşamış olan Hint astronom Aryabhata’dan bağımsız olarak, sinüsün ve kısmi olarak da tanjantın hesaplamadaki kullanımlarını açıklamış ve böylece modern trigonometrinin temelini atmıştır. Battani bunlardan başka astronomide, ekinoksların devinme hareketlerinin değerlerini ve ekliptik eğimi çok yakın bir oran bularak hesaplamıştır. Battani, tablolarında devinim için tekdüze değerlendirmeler kullanmıştır.
El-Battani’nin en önemli çalışması olan Zij ya da ayarlı astronomik tablolardır. Plato Tibirnitus tarafından 1116 yılında De Motu Stellarum olarak Latinceye çevrilen ve 57 bölümden oluşan el-Zij es-Sabi adlı eserin Avrupa astronomisindeki etkisi büyük olmuştur. Zij, biraz Hint etkisi görülen Batlamyus teorisi üzerine bina tesis edilmiştir. Bu eserin bir yeni baskısı 1645 yılında Bologna’da ortaya çıkmıştır. Plato’nun orijinal el yazısıyla yazdığı nüshası Vatikan’da; ve Battani tarafından yazılmış bir el yazma tezi ise Escorial Library’de astronomik kronoloji bölümünde muhafaza edilmektedir.
Battani, gelişmiş ay ve güneş tabloları kullanarak yaptığı gözlemler boyunca, Güneş’in dış merkez kuvvetinin değiştiğini, modern astronomide Dünya’nın Güneş etrafındaki bir eliptik yörünge üzerindeki hareketinin eşitliğini keşfetmiştir.
El-Battani’nin Trigonometrideki Çalışmaları
Matematik alanında yaptığı çalışmalarda trigonometri öne çıkmaktadır. Trigonometride günümüzde de kullanılan formülleri üretmesi çok değerli çalışmadır.
El-Battani, El-Mervezi’nin tanjant fikrini, tanjant ve kotanjant hesaplamaları amacıyla denklemler geliştirmek için konu hakkındaki matematiksel tablolarını derleyerek kullanmıştır. Bundan başka sekant ve kosekantın işteş fonksiyonalrını keşfetmiş ve O’nun gölgelerin tablosu olarak adlandırdığı, kosekantlar hakkındaki ilk matematiksel tabloyu, 1’den 90’a kadar her bir dereceyi içerecek şekilde hazırlamıştır.
